Według definicji widniejącej na stronie Polskiego Stowarzyszenia Dietetyków „Dietetyk jest specjalistą ochrony zdrowia wykwalifikowanym w zakresie żywienia człowieka w zdrowiu i chorobie zarówno w wymiarze indywidualnego poradnictwa żywieniowego jak i żywienia zbiorowego. Zadaniem dietetyka jest również wielopłaszczyznowa promocja zdrowia i edukacja żywieniowa społeczeństwa” (PSD, 2020). Jeśli więc chcemy wiedzieć, czy nasz sposób odżywiania spełnia odpowiednie normy oraz w jaki sposób dostosować go do potrzeb zdrowotnych i preferencji, to wizyta u dietetyka będzie dobrym pomysłem.
Po pierwsze warto wybrać specjalistę, który posiada odpowiednią wiedzę i kwalifikacje. Może to nie być jednak łatwe, bo brakuje ustawy prawnej o zawodzie dietetyka. Istnieją jednak rozporządzenia, które wskazują kryteria dla wykonywania tego zawodu (por. PTD, 2019). I tak, według Klasyfikacji Zawodów i Specjalności na potrzeby rynku pracy (KZiS, 2019) dietetycy zostali zakwalifikowani do grupy specjalistów oraz techników i średniego personelu do spraw zdrowia. Kolejne rozporządzenie w sprawie kwalifikacji pracowników w podmiotach leczniczych wydane przez Ministra Zdrowia w 2011 roku (cytowane za PTD, 2019) wyróżnia pięć stanowisk powiązanych z dietetyką: starszy asystent dietetyki, asystent dietetyki, młodszy asystent dietetyki, starszy dietetyk i dietetyk. Dla każdego ze stanowisk szczegółowo określono, jakie wykształcenie i doświadczenie powinien mieć taki specjalista. Jeśli chodzi o wykształcenie, to wymagane jest spełnienie jednego z kryterium:
Jak widać obowiązujące regulacje wskazują, że według Ministra Zdrowia w zawodzie dietetyka mogą pracować nie tylko osoby, które ukończyły studia z dietetyki, ale także absolwenci kierunku technologia żywności i żywienie człowieka lub innych studiów wyższych o specjalności dietetyka, na których realizowano odpowiednią ilości godzin kształcenia z dietetyki, pod warunkiem, że studia te rozpoczęto w odpowiednim terminie. Podobne kryteria przyjmuje Polskie Towarzystwo Dietetyki wobec osób ubiegających się o członkostwo. Wynika z tego, że specjaliści z takim samym wykształceniem, ale zrealizowanym w późniejszym czasie, w tych przypadkach nie są dopuszczani do pełnienia tożsamych ról. Czy więc nie warto korzystać z ich usług? Nic na to nie wskazuje… Korzystając z porad żywieniowych w prywatnych gabinetach możemy kierować się po prostu wykształceniem danego specjalisty, gdyż powyżej opisane kryteria póki co dotyczą tylko pracowników „podmiotów leczniczych niebędących przedsiębiorcą” oraz członków wspomnianego stowarzyszenia.
Ponadto warto podkreślić, że opisana regulacja odnosi się do kształcenia na poziomie studiów wyższych, jak również na poziomie szkoły średniej zakończonej egzaminem zawodowym. Nie ma natomiast możliwości nabycia kwalifikacji zawodowych dietetyka w wyniku ukończenia studiów podyplomowych. Znajduje tu zastosowanie ogólna zasada, że w zakresie studiów podyplomowych można jedynie podnosić posiadane kwalifikacje, a nie uzyskiwać nowy tytuł zawodowy. Niemniej jednak wiele uczelni oferuje kształcenie podyplomowe jako formę przygotowania do planowania żywienia i prowadzenia dietoterapii (patrz oferta studiów podyplomowych na polskich uczelniach)[1]. Podyplomówki takie trwają zwykle trzy semestry (około 350 godzin kształcenia) i wybierane są przez absolwentów różnych kierunków, niekoniecznie związanych z dietetyką. Dla niektórych więc takie studia są uzupełnieniem dotychczasowej edukacji w zakresie żywienia, a inni przy okazji kształcenia podyplomowego spotykają się z tym tematem po raz pierwszy. Warto więc wiedzieć, że absolwenci studiów podyplomowych z żywienia mogą mieć bardzo zróżnicowany poziom wiedzy, a w wielu przypadkach określają się oni w ten sam sposób, jako doradcy żywieniowi.
Według Polskiego Towarzystwa Dietetyki (2019) do zadań dietetyka należy głównie planowanie opartego na podstawach naukowych, żywienia indywidualnego, zbiorowego oraz leczniczego w różnych grupach ludności. Profesjonalny dietetyk nie tylko daje wytyczne na temat odżywiania, ale także podpowiada w kwestii metod ich wdrażania dostosowanych do możliwości i preferencji człowieka. Jeśli więc potrzebujemy rady w kwestii tego, co jeść, jak gotować i planować posiłki, to wizyta u dietetyka na pewno będzie dobrym pomysłem.
Często jednak, mimo świetnie dobranego jadłospisu czy odpowiednio przeprowadzonej edukacji żywieniowej ludziom nie udaje się zmienić nawyków żywieniowych, które zależą przecież nie tylko od naszych racjonalnych decyzji, ale również od emocji, utrwalonych sposobów działania, motywacji czy umiejętności w zakresie samokontroli. Tutaj z pomocą przychodzą spece od zmiany zachowania zajmujący się psychologią.
Psychodietetyk, diet-coach, psycholog, psychoterapeuta, a może psychiatra – kogo wybrać, jeśli potrzebujemy psychologicznego wsparcia w zakresie problemów żywieniowych?
Większości z nas psychodietetyk, diet-coach, psycholog, psychoterapeuta i psychiatra kojarzą się z „psychologicznym podejściem do problemu odżywiania”. I słusznie, bo osoby posługujące się tymi tytułami, to najczęściej absolwenci różnych szkół i kursów uczących takiego podejścia. Trzeba jednak wiedzieć, że ich wiedza i zakres działań są wyraźnie różne. Zacznijmy więc po kolei…
Diet coaching polega na wykorzystywaniu metod coachingowych do realizacji celów związanych z odżywianiem. Według Mijakoskiej (2012) jest to połączenie wiedzy i kompetencji coachingowych z wiedzą żywieniową. W Klasyfikacji Zawodów i Specjalności nie znajdziemy „diet-coacha”, ale występuje w tej klasyfikacji „coach”.
Rolą coacha natomiast, według Izby Coachów (2018), jest pomoc klientom w realizacji celów poprzez aktywne słuchanie, zadawanie pytań oraz stosowanie innych specyficznych narzędzi coachingowych. W Polsce tytułem coacha lub diet-coacha określają się absolwenci różnych kursów lub studiów podyplomowych z tego zakresu – podobnie jak w przypadku wielu innych profesji, brakuje regulacji prawnych dotyczących tego zawodu. Kompetencje w zakresie wykorzystania narzędzi coachingowych weryfikują odpowiednie organizacje akredytujące (patrz EMMCC, ICF, IC). Jeśli chodzi natomiast o wykorzystanie coachingu w dietetyce, to wiedza żywieniowa osób zajmujących się tak zwanym diet-coachingiem może być na bardzo różnym poziomie, w zależności od posiadanego wykształcenia w tym kierunku.
Choć, jak czytamy w Klasyfikacji Zawodów i Specjalności (2020), do zadań coacha należy wzbudzanie motywacji oraz wspieranie w dokonywaniu zmiany w rozwoju osobistym i zawodowym oraz realizacji wyznaczonych celów, to pomoc tego typu jest zwykle niewystarczająca, jeśli w grę wchodzą kryzysy i zaburzenia wymagające poradnictwa psychologicznego lub innych psychologicznych oddziaływań. W takiej sytuacji wskazana jest wizyta u psychologa, psychoterapeuty lub psychiatry.
Jeśli chodzi o ustawę o zawodzie psychologa, to prace nad nią trwają (OZZP, 2020)[2], a różne obecnie obowiązujące rozporządzenia regulują odrębnie wymagania dotyczące psychologów świadczących niektóre usługi, np. pracującymi w opiece zdrowotnej, opiniujących osoby ubiegające się o pozwolenie na broń czy podobne licencje (Cwalina, 2020). Posłużmy się więc podstawowymi kryteriami dla zawodu psychologa przyjętymi przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne (2018), według którego, psycholog to osoba uprawniona do wykonywania działań psychologicznych na podstawie dyplomu ukończenia pięcioletnich jednolitych studiów magisterskich z psychologii lub licencjatu z psychologii i magisterium z psychologii (nie wystarczy sam licencjat, ani same studia uzupełniające).
Według Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (2018) do zadań psychologa należy min. dokonywanie diagnozy psychologicznej, opiniowanie, prowadzenie poradnictwa psychologicznego i psychoterapii (po odpowiednim doszkoleniu). Należy podkreślić, że poprzez te działania psychologowie ingerują w funkcjonowanie człowieka, co wyjaśnia, dlaczego konieczne jest ukończenie studiów wyższych z tego zakresu, a nie wystarczy skończenie podyplomówki czy kursów.
Jeśli chodzi o kwestie zachowań żywieniowych, psycholog może na przykład dokonywać diagnozy ich psychologicznego tła, udzielać wsparcia i porad dotyczących psychologicznych procesów nieodłącznie związanych z odżywianiem, takich jak podejmowanie decyzji żywieniowych, budowanie motywacji do zmiany nawyków czy wdrażanie zmiany w życie i jej utrzymanie. Pomoc psychologa będzie też bardzo przydatna w kwestiach problematycznych zachowań żywieniowych, takich jak jedzenie w stresie czy obniżona samokontrola.
Trzeba jednak podkreślić, że studia psychologiczne nie zawsze pozwalają zdobyć wiedzę na temat specyfiki zachowań żywieniowych (zależy to od przedmiotów kierunkowych i fakultetów realizowanych podczas studiów), jak również nie przygotowują one do prowadzenia psychoterapii. Psychologowie zajmujący się problemami żywieniowymi, a zwłaszcza wchodzący w skład zespołu zajmującego się terapią zaburzeń odżywiania powinni więc uzupełniać swoją wiedzę na odpowiednich studiach podyplomowych i szkoleniach, jak np. podyplomowe studia z psychodietetyki lub szkoła psychoterapii, które w różny sposób uzupełniają warsztat pracy psychologa.
Jeśli chodzi o studia podyplomowe z psychodietetyki, to są to najczęściej dwusemestralne studia pozwalające na zdobycie bazowej wiedzy z dietetyki i psychologii odżywiania (patrz oferta studiów podyplomowych z psychodietetyki na polskich uczelniach[3]). Podyplomówka ta przeznaczona jest dla osób po studiach wyższych wszystkich kierunków. Kończą ją więc zarówno psychologowie, jak i dietetycy, a także przedstawiciele innych dziedzin niezwiązanych z żywieniem, psychologią ani zdrowiem.
Absolwenci psychodietetyki często nazywają siebie „psychodietetykami”. Trzeba jednak podkreślić, że w świetle polskiego prawa nie istnieje taki zawód (nie ma żadnej ustawy ani rozporządzeń), a jak już wspomniano, kształcenie podyplomowe z reguły nie uprawnia do zdobycia zawodu. W praktyce po zakończeniu studiów z psychodietetyki tytułu „psychodietetyk” używają osoby z bardzo różnym wykształceniem – niektórzy z nich są przygotowani do prowadzenia specjalistycznych porad w obszarze zdrowia i odżywiania ze względu na swoje kwalifikacje wynikające z ukończonych studiów wyższych (np. psychologowie, dietetycy, lekarze), inni natomiast nie posiadają takiego przygotowania (przed podyplomówką kończyli studia o innej tematyce). Używany tytuł „psychodietetyk” może świadczyć więc o bardzo różnych kompetencjach…
Jako autorka jednego z pierwszych programów kształcenia na studiach podyplomowych z psychodietetyki w Polsce (Uniwersytet SWPS Wrocław), jestem przekonana, że studia te są ważnym uzupełnieniem kwalifikacji zawodowych. Obserwując natomiast trendy rynkowe, widzę duże zamieszanie wokół działalności zawodowej absolwentów takich studiów. Mogą oni bowiem pełnić bardzo zróżnicowane role. I tak na przykład dietetyk, który ukończył psychodietetykę jest według mnie przygotowany do udzielania porad żywieniowych z wykorzystaniem wiedzy psychologicznej, dzięki czemu lepiej rozumie problemy pacjenta i pomaga mu w sposób dostosowany do jego potrzeb zarówno żywieniowych, jak i psychologicznych. Psycholog po psychodietetyce natomiast przygotowany jest do prowadzenia poradnictwa psychologicznego dotyczącego zachowań żywieniowych. Inni specjaliści zajmujący się zdrowiem, tacy jak lekarze, fizjoterapeuci itp. również po ukończeniu podyplomówki pozostają we własnych rolach i udzielają porad w zależności od posiadanego zawodu, a wiedza z psychodietetyki tylko uzupełnienia ich działalność. Jeśli natomiast absolwenci psychodietetyki nie posiadają ukończonych studiów wyższych dających kompetencje do prowadzenia specjalistycznych porad w zakresie odżywiania i zdrowia człowieka, nie powinni, moim zdaniem, takiego poradnictwa prowadzić… Spytacie, po co w takim razie tym osobom studia z psychodietetyki? Wykorzystują one zdobytą wiedzę w życiu prywatnym albo w pracy, którą wykonują (np. nauczyciele po psychodietetyce mają większe kompetencje do prowadzenia lekcji na temat zdrowego stylu życia wśród uczniów, a instruktorzy fitness lepiej rozumieją żywieniowy i psychologiczny kontekst aktywności fizycznej – w tych przypadkach jednak wykorzystanie psychodietetyki nie powinno przybierać formy zindywidualizowanego poradnictwa żywieniowego ani psychologicznego).
Osobiście nigdy nie używam tytułu „psychodietetyk”, choć ukończyłam studia podyplomowe z psychodietetyki. Pełnię rolę psychologa, bo takie mam wykształcenie na poziomie magisterskim. Znajomość psychodietetyki pozwala mi jednak interdyscyplinarnie spojrzeć na pacjenta, wiem, jak procesy psychologiczne wpływają na nasze odżywianie i jak odżywianie oraz stan somatyczny determinuje stan psychologiczny. Dzięki temu udzielając porad psychologicznych jestem w stanie holistycznie patrzeć na pacjenta i współpracować ze specjalistami różnych dziedzin, takimi jak dietetycy czy lekarze.
O ile poradnictwo psychologiczne jest „formą pomocy oferowaną osobom zdrowym, doświadczającym problemów życiowych, trudności przystosowawczych i kryzysów rozwojowych” (Sęk, 2001, s. 182; za: Czabała, 2016), o tyle psychoterapia jest „formą oddziaływań mających zastosowanie w leczeniu zaburzeń zdrowia, prowadzonych metodami o udowodnionej naukowo skuteczności, w szczególności metodą terapii psychodynamicznej, poznawczo – behawioralnej lub systemowej” (definicja Ministra Zdrowia; za: Cwalina, 2020). W niektórych problemach poradnictwo psychologiczne nie jest więc wystarczającą formą pomocy, a nie każdy psycholog jest przygotowany do prowadzenia psychoterapii.
Choć ustawy mówiącej o uprawnieniach do prowadzenia psychoterapii i posługiwania się tytułem „psychoterapeuta” także brakuje, to jednak powołując się na stanowisko Polskiej Rady Psychoterapii (2020) czy rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień (za: Cwalina, 2020), można przyjąć, że do prowadzenia psychoterapii uprawniona jest osoba, która posiada odpowiednie studia wyższe (min. psychologiczne lub medyczne) oraz podyplomową szkołę psychoterapii i uzyskała certyfikat psychoterapeuty lub jest w trakcie certyfikacji. W Polsce istnieje około 20 stowarzyszeń psychoterapeutycznych prowadzących własne szkoły i wydających własne certyfikaty w tym zakresie (za: PFP, 2020).
Jeśli problemy z jedzeniem przybierają formę zaburzeń odżywiania lub towarzyszą im zaburzenia nastroju, takie jak depresja lub jakiekolwiek inne zaburzenia psychiczne, to psychoterapia pewnie będzie trafioną formą pomocy. Dodatkowo w takich przypadkach konieczna okazuje się tu też pomoc psychiatry, który jest lekarzem zajmującym się farmakoterapią takich problemów.
Trzeba jednak podkreślić, że taka psychoterapia lub farmakoterapia nie powinny być jedynymi formami oddziaływania w przypadku zaburzeń odżywiania. Na przykład wytyczne National Institute for Health and Care Excellence (NICE, 2014), jako instytucji szczegółowo opisującej standardy pomocy w problemach zdrowia somatycznego i psychicznego w oparciu o dowody naukowe, mówią wyraźnie o konieczności wielotorowego działania w przypadku zaburzeń odżywiania opartego zarówno o psychoterapię, farmakoterapię, jak i psychoedukację oraz edukację żywieniową. Niezbędna jest więc współpraca szerszego grona specjalistów zajmujących się somatycznymi i psychologicznymi aspektami zaburzeń odżywiania i konieczność wymiany informacji między nimi. Podejmowanie takiej współpracy sugeruje holistyczne spojrzenie wszystkich zaangażowanych we współpracę specjalistów, co wymaga od nich multidyscyplinarnej wiedzy na ten temat. I tak, na przykład psychoterapeutom pracującym z osobami z zaburzeniami odżywiania rekomenduje się zdobycie podstawowej wiedzy na temat odżywiania i pozostawanie w kontakcie z dietetykiem, aby możliwe było przygotowanie planu odżywiania z pacjentem (Waller i in., 2007). Od dietetyków natomiast oczekuje się posiadania wiedzy na temat psychologicznych aspektów zaburzeń odżywiania, aby możliwe było stworzenie płaszczyzny owocnej współpracy pomiędzy nimi a psychoterapeutami i psychologami (Gordon, 2010).
Bardzo różnie niestety ☹. Z doświadczenia wiem, że psychoterapia w problemach żywieniowych często prowadzona jest bez jednoczesnego wsparcia w obszarze żywieniowym, co często przynosi mizerne skutki. Natomiast studia z dietetyki, według mojej wiedzy, nie zaznajamiają odpowiednio z psychologicznymi aspektami zachowań żywieniowych, co sprawia, że dietetycy generalnie są słabo przygotowani do pracy z problemami żywieniowymi o takim podłożu, a co więcej, wielu z nich w swojej codziennej praktyce bazuje na zalecaniu sztywnych form kontroli odżywiania, takich jak przestrzeganie jadłospisów, co według wiedzy psychologicznej może wręcz generować zaburzenia odżywiania (Westenhoefer, i in. 1994; Fairburn; 2013). Całe szczęście takie dziedziny, jak psychodietetyka uzupełniają odpowiednio wiedzę różnych specjalistów i promują ich zespołową pracę.
Przypisy:
[1] Zobacz na przykład: http://www.dietetyka.info/ lub https://www.upwr.edu.pl/studia/9777/zywienie_dietetyka_i_sztuka_kulinarna_2019_2020.html
[2] Do poprzedniej ustawy o zawodzie psychologa z 8 czerwca 2001 roku nie powstały przepisy wykonawcze i nie został powołany samorząd zawodowy psychologów, a w listopadzie 2018 r Ministerstwo Rodziny Pracy i Polityki Społecznej podjął decyzję o wznowieniu prac nad nową regulacją zawodu psychologa (OZZP, 2020).
[3] Kształcenie podyplomowe z psychodietetyki w Polsce oferuje wiele uczelni, zobacz: https://www.studiapodyplomowe.info/s/3613/75024-Studia-podyplomowe.htm?szukaj=Psychodietetyka
Bibliografia:
Cwalina, S. (2019). Terapia po ludzku. Uzyskano dnia: 10.01.2020: https://terapiapoludzku.org/psycholog-psychiatra-psychoterapeuta-kto-jest-kim-w-polskich-regulacjach-prawnych/
Czabała, Cz. (2016). Poradnictwo psychologiczne a psychoterapia. Roczniki Psychologiczne, 19, 519-533
Fairburn Ch. G.. (2013). Terapia poznawczo-behawioralna i zaburzenia odżywiania. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gordon, R., A., (2010). Leczenie ambulatoryjne jadłowstrętu psychicznego po wyrównaniu niedoboru masy ciała. Problemy praktyczne i teoretyczne. W: Maine, M., McGilley, B., H. i Bunnell, D., G., (red). Leczenie zaburzeń odżywiania (s. 197 – 2014). Wrocław: Elsevier
Izba Coachingu (2018). Coaching. Uzyskano dnia 09.01.2020 z: https://www.izbacoachingu.com/standardy/
Kwalifikacja Zawodów i Specjalności (2020). Klasyfikacje. Uzyskano dnia: 10.01.2020 z: http://www.klasyfikacje.gofin.pl/kzis/6,0.html
Mijakoska, U. (2012). Diet coaching. Warszawa: Samo sedno
National Institute for Health and Care Excellence (2014). Clinical guideline. Obesity: identification, assessment and management. Zaczerpnięte dnia 10.01.19 z: https://www.nice.org.uk/guidance/cg189/chapter/1-Recommendations#behavioural-interventions
National Institute for Health and Care Excellence (2017). Clinical guideline. Eating disorders: recognition and treatment. Zaczerpnięte dnia 10.01.19 z: https://www.nice.org.uk/guidance/ng69
Ogólnopolski Związek Zawodowy Psychologów (2020). Ustawa – dotychczas. Uzyskano dnia 10.01.2020 z: http://ozzp.org.pl/ustawa-o-zawodzie-psychologa.html
Polska Federacja Psychoterapii (2020). Kształcenie zawodowe. Jak zostać psychoterapeutą? Uzyskano dnia: 09.01.2020 z: http://www.psychoterapia-polska.org/ksztalcenie-zawodowe
Polskie Towarzystwo Dietetyki (2020). Zadania zawodowe. Uzyskano dnia: 09.01.2020 z: https://ptd.org.pl/zadania-zawodowe
Polskie Towarzystwo Psychologiczne (2018). Kodeks zawodowy psychologa Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Uzyskano dnia 09.01. 2020 z: http://www.ptp.org.pl/teksty/NOWY_KODEKS_PTP.pdf
Westenhoefer. Broecickmann, P., Mundl A-K i Pudel V. (1994). Cognitive control of eating behaviour and the disinhibition effect. Appetite, 23, 27-12.
Waller, G., Cordery, H., Corstorphine, E., Hinrichsen, H., Lawson, R., Mountford, V., Russell, K. (2007). Cognitive-behavioral therapy for the eating disorders: A comprehensive treatment guide. Cambridge, UK: Cambridge University Press
